...«يگور جاساعى تۋرالى جىر» تاقىرىبىنداعى كۋرستىق جۇمىستى ەكى-اق كۇننىڭ ىشىندە جازىپ شىعۋعا بولار ەدى. تاراۋدى وقۋلىق بويىنشا ءوز سوزىڭمەن ايتىپ بەرىپ، سىناقتان وتە سالاسىڭ. مەنى قۇرتقان «لەنينكا» بولدى. قىزىق ءۇشىن كاتالوگتەرگە قاراسام، «ءسوز» تۋرالى جۇزدەگەن ەڭبەك جازىلىپتى. اۋەستىكپەن بىرنەشە اتاۋىنا تاپسىرىس بەرگەنمىن. سول كۇنى كەشكە قاراي كۋرس جۇمىسىن «يگور جاساعى تۋرالى جىرداعى» تۇركى سوزدەرى» دەپ اتاۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندىم.
ريەۆوليۋسياعا دەيىنگى وسىناۋ ەجەلگى مۇرانىڭ زەرتتەۋشىلەرى ونىڭ ءار سوزىنە بولا تالاسىپ-تارتىستى. جۋرنالدار «كوششەي» ءسوزىنىڭ شىعۋ توركىنىنە قاتىستى كورج بەن مەليورانسكييدىڭ داۋلارىنا كوپتەگەن بەتتەرىن ارنادى. پوەما اۆتورى قونشاق حاندى جەك كورىپ «جەكسۇرىن كوششەي» دەپ اتادى، كنياز يگور تالقاندالۋ مەن تۇتقىندالۋدان كەيىن «التىن ەر-توقىمنان كوششەي ەرىنە اۋىسىپ وتىردى».
كونتەكستە پايدالانۋدان الدەقاشان شىعىپ قالعان «جەكسۇرىن قۇل»، «قۇلدىڭ ەر-توقىمى» دەگەن ءسوز ماعىناسى ۇعىلىپ تۇردى. مۇنداي شەشىم تالقىلاۋدىڭ قورىتىندىسى دەپ تانىلدى دا، عىلىمعا ەندى. ءسويتىپ كەلەسى جۇمىستاردىڭ ءبىر دە بىرەۋىندە داۋعا تۇسىرىلگەن جوق. عالىمدار نەگىز بەن لينگۆيستيكانى تۇركى تىلدەرىنەن تاپتى: قوس – 1) بىرىكتىرۋ، جۇپ، 2) بىرىكتىر، قوساقتا؛ قوسشى – 1) سەرىك، 2) جەر جىرتۋ كەزىندەگى كومەكشى (قىرع.). عاسىردىڭ ورتا شەنىندە اۋىسپالى «قۇل» دەگەن ۇعىم پايدا بولۋى مۇمكىن دەپ دولبارلاندى. الايدا مۇنداي ۋاجگە «ءسوزدىڭ» تاريحي كونتەكسى كەدەرگى كەلتىردى. اۆتور قونشاق حاندى قانشالىقتى جەك كورگەنىمەن، ونى – جەڭىمپازدى «جەكسۇرىن قۇل» دەپ اتاماس ەدى. ودان سوڭ 12 عاسىرداعى وسىناۋ «قۇل» دەگەن ۇعىمنىڭ بارلىق وقىرماندارعا تۇسىنىكتى انىق سلاۆياندىق انىقتاۋىشى تۇرعاندا، بۇلىڭعىر تۇركى ءسوزىن قولدانۋدىڭ قانشالىقتى قاجەتتىلىگى بار؟
اقىر اياعىندا، زەرتتەۋشىلەر اجالسىز كوششەيدىڭ باتىرلىق-ەرتەگىلىك اتىن نەلىكتەن ەسكەرمەگەن؟ ءدال وسى كەيىپكەرگە قۇلدىق اتاق ەشبىر جاناسپايدى. تاتار-موڭعول شاپقىنشىلىعى داۋىرىندە رۋس توتەپ بەرگەن بارلىق زۇلىم، ولمەيتىن دۇلەي كۇشتەر وسىناۋ بەينە ارقىلى جيناقتالا كەيىپتەلەدى.
مەن باتىرلىق جىرى تۋرالى ادەبيەتتى جازدىرىپ الدىم دا، ءوز دولبارىمنىڭ باعىتىندا العاشقى قادامىمدى جاسادىم: ءار ءتۇرلى كەزەڭدەردە ءار ءتۇرلى اڭىز-ەرتەگىشىلەر جازعان ماتىندەردە بۇل ەسىم ۇياڭ سوزىلىڭقى ىزىڭ دىبىستار ارقىلى كەلتىرىلەدى – كوششششيي، كوششششەي، كوششششەيششە.
ال ەگەر، «ءسوزدىڭ» اۆتورى دا ونى سوزىلىڭقىمەن ايتسا قايتەر ەدى؟ ءماتىندى مۇقيات قاراپ شىقتىم – ءارىپ قاباتتاسىپ جازىلاتىن ءبىر دە ءبىر ءسوز جوق. شەجىرەلەردى دە تەكسەردىم. ءسويتىپ شەشىمگە كەلدىم – ەجەلگى ورىس جازۋشىلارى جازۋ جولىن ۇنەمدەۋ ءۇشىن، تەگىندە، وسى «ساۋاتسىزدىققا» سانالى تۇردە بارعان ەكەن. جانە ەگەر ءتىپتى اۆتوردىڭ ءوزى «رۋسسكيي»، «وتتۆوريشا»، «كوششششييەۆو»، «كوششششەي» دەپ سويلەگەنىمەن، «رۋسكيي»، «وتۆوريشا»، «كوششەيەۆو»، «كوششەي» دەپ جازۋعا مىندەتتى بولعان...
كورج-مەليورانسكيي پىكىرتالاسىندا كەلتىرىلگەن «قوسشى» ءسوزى ورىسشا ايتىلۋىندا سوزىلىڭقى ىزىڭ، ءتىپتى بالكىم، ۇياڭ دىبىستى بولىپ وزگەرۋى مۇمكىن. ايتكەنمەن، ورىستانعان ءسوزدىڭ ءوز ماعىناسىمەن سايكەسپەۋى ءقادىرلى تۇركى تىلدەرى ماماندارىنىڭ قاعيداسىمەن كەلىسۋگە بوگەت جاسادى.
بەس ايلىق گەولوگيالىق پراكتيكامدا مەن جەر بەتىنە تاياۋ مۇناي كوزدەرىن ىزدەۋمەن اينالىستىم. ءبىزدىڭ شاعىن وتريادىمىز ءۇستىرت پەن ماڭعىشىلاق شولدەرىن شارلاپ، بۇلاقتاردى تاۋىپ، ايدالادا بوس قالعان قۇدىقتاردىڭ سۋىن زەرتتەي ءجۇرىپ، سيرەك ەلدى-مەكەن تۇرعىندارىنىڭ قوناقجايلىعىنا كۋا بولدى. سولاردىڭ بىرىنەن ءبىز ءۇستىرت پەن كاسپييدىڭ اراسىنداعى ءاربىر قۇم توبەنى جاتقا بىلەمىن دەگەن ءبىر شيراق اقساقالدى جۇمىسقا الدىق: «مەن ەندى عانا وتىرىقشىمىن، ال بۇرىن جاس كەزىمدە شاعىز كوششى ەدىم. بۇكىل دالانى كەزدىم، كولىكپەن دە، جاياۋ دا جورتتىم!» –ول ءبىزدىڭ وتريادقا قابىلدانۋعا جانىن سالدى! اناۋ – ءوزى مەن ونىڭ اتا-تەگى «كوشپەندى» دەگەن ۇعىمعا ماعىنا سىڭىرگەن سونىڭ ءسوزى؛ مەن «اجالسىز كوششششەيدى» وقىعان ساتتە سونى ەسكە الدىم. مۇنداي سەمانتيكا تەرميننىڭ ەجەلگى ورىس ادەبيەتىنە اۋىزشا دا، جازباشا دا بىردەي قابىلدانۋ جاعدايىن ابدەن اقتايدى. حريستياندىق ءرۋستىڭ پۇتقا تابىنۋدىڭ جابايى ورىسىنە قارسى تۇرعان كەزەڭىندە كوشپەندى – «پوگانىي كوچيەۆنيك» – «جەكسۇرىن كوشپەندى»، ياعني، «باسقا دىندەگى كوشپەندى، پۇتقا تابىنۋشى» دەگەن حريستياندىق مىنەزدەمەگە يە بولۋى مۇمكىن. («پوگانوس» گرەكشەدەن العاندا – حريستيان ەمەس.) سونداي-اق تايىنباس-فاتاليستىك «اجالسىز»، ولمەيتىن دەگەن سيپات العان. «تۇتقىنعا تۇسكەن يگور التىن ەر-توقىمنان كوشپەندىنىڭ ەرىنە اۋىسىپ وتىردى».
مەن سوندا العاش رەت وتە تانىمال، ءقادىرلى عالىمداردىڭ قاتەلەسۋى مۇمكىن ەكەنىن ءتۇسىندىم. ءسويتىپ ولاردىڭ قاتەلىگى تارالا-تارالا عىلىمي اقيقاتقا اينالماقشى. كورج پەن مەليورانسكيي، ودان سوڭ ورىستىڭ بارلىق تۇركى ءتىلى ماماندارى قازاقتىڭ كوش دەگەن ءسوزىن اڭداماعان –1) كوشۋ، 2) كوش. (ودان سوڭ ارادا كوپتەگەن جىلدار وتكەندە كونە ءسوز، ماسەلەن، «ەتىستىك - ەسىم» رەتىندە قوسىمشاسىز ەكى-ۇش گرامماتيكالىق ماعىنادا كورىنەتىن – «گرامماتيكالىق سينكرەتيزم» ۇعىمىن تەرەڭ سەزىندىم. بۇل ءسوز ەسكى اتاۋلى پىشىنىندە ءقازىر وتە سيرەك قولدانىلادى، سوندىقتان تاياۋدا قاز. سسر تەرمينكومى ەتىستىكتەنگەن كوشپە – «كوشۋ» زات ەسىمىن جاسادى جانە وسىدان كەلىپ كوشپەلi ادام – «كوشپەندى» تۇسىنىگى شىعادى. سوزبە-سوز – «كوشەتىن ەل». حح عاسىرعا دەيىن وسىناۋ ءومىر سالتى مەن شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ عۇرپىن ساقتاعان ورتا ازيانىڭ ەڭ سوڭعى كوشپەندىلەرى وزدەرىن وسىنشا كۇردەلى دە استارلى ەسىممەن اتاۋعا ءماجبۇر. سوندا مىڭداعان جىلدار ىشىندە نەعۇرلىم ءتيىمدى تەرمين ويلاپ تابا الماعاندارى ما؟
ولەڭ – بۇل اسسوسياسيالار اعىنى. وعان تەك گەومەتريالىق پروگرەسسيامەن ىرگە كەڭەيتەتىن مۇمكىندىك بەرسەڭ بولعانى، باستاپقى ويىڭ باتىپ كەتەدى. بۇل شىعارماشىلىقتاعى ەڭ قيىن نارسە – اۋەستىك حاوسىندا دىتتەگەن وي باعىتىن ساقتاۋ. ايتەۋىر، ەشقاشان دا اۋەلگى جوسپارلاعانداي اياقتالىپ كورگەن ەمەس. مەنىڭ كۋرستىق جۇمىسىمدا دا زات ەسىمگە جالعانىپ، قازاقشادا – «ءشى/شى»، باسقا تۇركى تىلدەرىندە – «چي/چi» قىزمەتشى جۇرناعى رەتىندە «تىرشىلىك يەسى ەسىمىن» جاسايتىن جاڭا تاراۋ پايدا بولدى: «تەمiر» – «تەمiر-شi» – ۇستا؛ «بالىق» – «بالىقشى»... وزگە تۇركى تىلدەرىندە: «كازنا» – قازىنا، «قازىناشى» – كازناچەي (ەسكى تات.) جانە ت.ب.
وسىلايشا مەن قازاقتىڭ ەجەلگى كوش دەگەن سوزىنەن تۋىندايتىن كوش-شى – كوشپەندى – 1) كوشۋ، 2) كوش لەكسەماسىنا شىقتىم.
«قاراتاۋدىڭ باسىنان
كوش كەلەدi،
كوشكەن سايىن بip تايلاق
بوس كەلeدi...»
قازاقتىڭ ەڭ مۇڭدى اندەرىنىڭ ءبىرى.
(مەن وسىناۋ ىرعاق پەن وبرازدى تاريحي سيكلدەگى ءوز ولەڭدەرىمە پايدالاندىم:
«كوچۋەت س ءچورنىح گور
رودنوي اۋل
ي كاجدىي گود
ودنو سەدلو – پۋستوە...»
***
بۇلاردىڭ ءبىر دە ءبىرى تۋرالى وقۋلىقتار جاق اشپادى. مەن قاتارلى ادامدار ءسوز تاريحى مەن حالقىمىزدىڭ تاريحى جايىندا دايىن نارسەنى وقي سالماي، قانشاما جىلدار بويى بۇكىل جەر بەتىنە شاشىراپ كەتكەن موزايكا كورىنىستەرىن قۇراستىرىپ، ءوز قيالىڭدا ءبىر بۇرىشىنان سەنىڭ دە رۋ-تايپاڭا ورىن تابىلاتىنداي ەجەلگى داۋىرلەر كارتيناسىن قايتا ءتىرىلتۋ ءۇشىن جۇلما-جۇلما دەرەكتەردى ساراپتاپ، وزدەرى ءبىلىپ الۋعا ءماجبۇر بولدى. گەولوگ رەتىندە مەن جەر قىرتىسىنىڭ – جەرگىلىكتى جانە ورگانيكالىق جىنىستاردىڭ پايدا بولۋ تاريحىنان سول كەزدە-اق حاباردار ەدىم. كومىر، التىن مەن مۇناي، گرانيتتەر، ساز بالشىق پەن اك تاس گەنەزيسىن بىلەتىنمىن. جارىق دۇنيەدەگى حالىقتار تاريحى تۋرالى دا ەداۋىر تۇسىنىگىم بار ەدى. رۋس-رەسەيدىڭ كنيازدىق-پاتشالىق وتكەنى تۋرالى مەكتەپتە ءجۇرىپ-اق جاپ-جاقسى ءبىلىپ العانبىز. ەۋروپا، سولتۇستىك امەريكا، جۇڭگو، ءۇندىستان، اراۆيا، وسمان يمپەرياسى – مۇنى دا ورتا ءبىلىمدى ادام دەڭگەيىندە بىلەتىنبىز.
قازاقتار جونىندە ماعان تەك، 17ء-شى جىلعى توڭكەرىسكە دەيىن ءبىزدىڭ ەكى بىردەي ەزگىنىڭ – پاتشالىق تەپكى مەن جەرگىلىكتى فەودالداردىڭ قاناۋىندا بولعانىمىز عانا ءمالىم ەدى. وقۋ باعدارلاماسى بويىنشا بۇدان ارتىق ەشتەڭە ۇسىنىلعان دا جوق. جانە ءبارىن تەرەڭ بىلۋگە ونشا قۇمارتپايتىن ەدىك.
پروفەسسور سيدەلنيكوۆ ماعان سول كۋرس جۇمىسىن تاپسىرىپ تۇرىپ، ورتا عاسىرلىق كنياز يگوردىڭ ەدىل بويىندا كوشىپ جۇرگەن قىپشاقتارعا جورىعى تۋرالى ءسوزدىڭ ماعان كۇتپەگەن جەردەن تۇرتكى بولاتىنىن، اسىرەسە، بارىنەن بۇرىن مەنىڭ قازاق تاريحىنا دەگەن كەرەمەت قىزىعۋشىلىعىمدى تۋعىزاتىنىن ويلاماعانى انىق. ءوز بابالارىمنىڭ ءسوزى كەزىندە ءبىر تامىردان وسىپ-ونگەن تۇركى تىلدەرى توبىنا كىرەتىنىن بىلگەندە مەن العاش رەت قانداس باۋىرلاستىقتىڭ ايرىقشا سەزىمىن باستان كەشتىم. اتاۆيزم تۇيسىگى، ءبىراق بۇل ادامدى جاس بولساڭ دا قاتتى قاناتتاندىرىپ جىبەرەدى ەكەن.
تۇركىلىك رۋحتى تۇيسىنگەن سوڭ مەن ءوز جان-جۇرەگىمدە بۇرىن-سوڭدى بولماعان قاسيەتتەردىڭ بوي كوتەرگەنىن سەزىندىم، ونى سۋرەتتەپ تە وتىرعىم كەلمەيدى، ءبىراق وسى مەنى تۇلعا رەتىندە قالىپتاستىرىپ، دۇنيەتانىمىمنىڭ ىرگەتاسى بولشەگىندەي تۇركى دۇنيەسىنە دەگەن البىرت كوزقاراسىمدى دامىتۋعا تۇرتكى بولدى.
...سوندا تۇڭعىش رەت سانالى تۇردە ورىس تىلىنە دەگەن قۇرمەتىم ويانعانىن اڭدادىم. كوپشىلىگى وزدەرىن تۋعىزعان سويلەۋ مانەرىنەن شىعىپ قالعان ەجەلگى تۇركى سوزدەرىنىڭ ءتۇرى مەن مازمۇنىن اسا وزگەرتپەي ساقتاي العان قاسيتەتىنە بولا...
***
ءبىر كەزدەرى كوششششيي جالپى ورىس تىلىندە سايىن ساقارا، جابايى دالا تۇرعىنىنىڭ اتاۋى ەدى. بۇدان سوڭ كۇردەلى تۇركى ءسوزى جەڭىسكە جەتەدى. تۇركى-سالجۇقتار ورىستىڭ وڭتۇستىك شەكاراسىنا 11 عاسىردا، ۆيزانتيامەن كۇرەس كەزەڭىندە كەلە باستايدى. بۇعان دەيىن تاعى دالادا قازاقتاردىڭ، تاتارلاردىڭ، قاراقالپاق، نوعاي، بالقارلاردىڭ اتا-بابالارى – قىپشاقتار كوشىپ-قونىپ جۇرگەن ەدى. جانە بۇلار شىعىس ادەبيەتىندە دەشتى-قىپشاقتار («قىپشاق دالاسى») دەپ اتالدى. «كوچ-ەۆي» «كوشش-ششينى» قاشان ىعىستىرىپ شىعارادى؟
«يگور جاساعى تۋرالى جىر» (1185 گ.) «كوششەي»، «كوششييەۆو» سوزدەرىن ءتۇپ نۇسقا ماعىناسىندا – كوشپەندى، كوشۋ ماعىناسىندا قولدانادى. ءسويتىپ باتىرلىق جىرلارى سول داۋىردەن باستاپ، سوناۋ قىسپاق كەزەڭىندە ابدەن جاعىمسىز ماعىنا سىڭگەن داقپىرتتى – اڭىز ءسوزدى وتىرىقشى رۋس قاسىرەتىندەگى ەڭ سۇيكىمسىز كەيىپكەردىڭ – اجالسىز كوشپەندىنىڭ اتى ارقىلى جەتكىزەدى.
و،و. سۇلەيمەنوۆ
تاڭبالار ءتىلى. – الماتى، «ولجاس كىتاپحاناسى» باسپا ءۇيى، 2014. – 384 ب.
كىتاپتى ورىس تىلىنەن اۋدارعان قۇلتولەۋ مۇقاش
ۇسىنعان: گۇلىم جاقان
